آیه 21 سوره سجدة

وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‌ دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ «21»

وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‌: و هر آينه البته البته بچشانيم اهل مكه را از عذاب نزديكتر و خردتر در دنيا كه كشتن و اسيرى و قحط است در مدت هفت سال كه به آن ممتحن بودند و يكديگر را مى‌خوردند بلكه سگ و مردار را خوردند، دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ: سواى عذاب بزرگتر كه خلود در آتش جهنم است، لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ‌: شايد ايشان يعنى جمعى كه باقى مانند از ايشان بازگردند به راه حق و از كفر توبه كنند تا از عذاب اكبر نجات يابند.

تنبيه: در بيان اين آيه شريفه مفسرين را اقوالى است:

1- شيبانى در كشف البيان از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه «عذاب ادنى» قحط و تنگى، و «عذاب اكبر» خروج حضرت قائم مهدى عجل اللّه فرجه است به شمشير «1».

2- مفضل بن عمر گويد: از حضرت صادق عليه السّلام اين آيه را سؤال نمودم فرمود: «عذاب ادنى» عذاب سفر، و «عذاب اكبر» حضرت مهدى عليه السّلام به شمشير است‌ «2».

3- «عذاب ادنى» دابة الارض كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام است و «عذاب اكبر» قيامت باشد.

4- «عذاب ادنى» عذاب قبر و «عذاب اكبر» قيامت است.

«1» تفسير برهان، ج 3، ص 288 حديث هفتم بنقل از شيبانى در كشف نهج البيان.

«2» تفسير برهان، ج 3، ص 288 حديث سوم ذيل آيه 21.

جلد 10 - صفحه 392

وَ لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‌ دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ «21» وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآياتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِينَ مُنْتَقِمُونَ «22» وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ فَلا تَكُنْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقائِهِ وَ جَعَلْناهُ هُدىً لِبَنِي إِسْرائِيلَ «23» وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ كانُوا بِآياتِنا يُوقِنُونَ «24» إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ «25»

ترجمه‌

و هر آينه ميچشانيم بآنها از عذاب نزديكتر سواى عذاب بزرگتر باشد كه آنها بازگشت كنند

و كيست ستمكارتر از آنكه پند داده شد بآيتهاى پروردگارش پس روى گردانيد از آنها همانا ما از گناهكاران انتقام كشندگانيم‌

و هر آينه بتحقيق داديم بموسى كتابيرا پس مباش در شك از ملاقاتش و قرار داديم آنرا هدايت از براى بنى اسرائيل‌

و قرار داديم از ايشان پيشوايانى كه هدايت ميكردند بفرمان ما چون صبر كردند و بودند كه بآيتهاى ما يقين ميداشتند

همانا پروردگار تو او حكم ميكند ميانشان روز قيامت در آنچه بودند كه در آن اختلاف ميكردند.

تفسير

خداوند متعال قسم ياد فرموده كه بچشاند بكفار مذكور در آيات سابقه عذاب دنيا را از بلايا و محن و مصائب و قحطى و قتل و اسر و نهب و غيرها كه بعد از هجرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم از مكه خداوند آنها را در جنگ بدر و غيره مبتلا فرمود يا در رجعت بشمشير امام زمان و يارانش مبتلا شوند چنانچه قمى ره نقل فرموده يا بچشند عذاب قبر را چنانچه در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل نموده يا هر يك از آنها را چنانچه مقتضاى اطلاق لفظ است چون مراد از عذاب اكبر مسلّما عذاب آخرت است و اينها همه نزديكترند از آن در هر حال عذاب أدنى براى آنستكه عذاب شدگان يا كسانيكه عذاب آنها را ديده يا شنيده‌اند متنبّه و نادم شوند و توبه و رجوع بحكم خدا نمايند چنانچه ظاهر است يا براى آنكه آنها در رجعت بدنيا بر ميگردند و معذّب ميشوند چنانچه قمى ره نقل نموده و پس از آن براى اثبات ستمكارى آنها فرموده كه كيست ستمكارتر از كسيكه آيات الهى براى او تلاوت شده و معارف حقّه را با ادلّه و براهين براى او بيان نموده‌اند با وجود اين بدون فكر و تأمل از آنها اعراض نموده و رو گردان شده و باقى بكفر مانده چون چنين كسى بخود ستم نموده كه خويش را مستحق عذاب دائم كرده و ظلم بنفس آنهم چنين ظلمى از بزرگترين‌

جلد 4 صفحه 296

انواع ظلم است ما از گناهكاران انتقام ميكشيم چه رسد بكفار و لفظ ثمّ براى استبعاد از اين عمل است با وضوح ادله حق و براى تسليت خاطر پيغمبر اكرم از اعراض كفار قريش و توجّه او به آزار و ايذاء بنى اسرائيل حضرت موسى را و اعراض آنها از دستورات الهى و صبر آنحضرت و ساير انبياء بنى اسرائيل و اوصياء ايشان در برابر آن ناملايمات فرموده و بتحقيق داديم ما بموسى عليه السّلام كتاب تورية را پس مباش در شك از ملاقات موسى پروردگارش را در آخرت چنانچه از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم روايت شده و بنابر اين مراد ملاقات رحمت نامتناهى او است يا ملاقات موسى تو را در آن عالم يا ملاقات او كتاب را يا ملاقات تو آنرا چون مراد جنس كتاب آسمانى است اعمّ از تورية و قرآن يا ملاقات تو موسى را در شب معراج چنانچه حضرات مفسرين هر يك بنوبه خود فرموده‌اند يا مباش در شك از ملاقات موسى رحمت واسعه و نور وجود حق را در وادى قدس و شنيدن كلام الهى را در عالم انس كه بنظر حقير رسيده و بامر وى از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم ممكن است تطبيق شود در هر حال خداوند آنحضرت و كتابش را موجب هدايت بنى اسرائيل قرار داد و قرار داد از ميان آنها پيغمبران و اوصياء ايشانرا پيشوايان و راهنمايان خلق بفرمان خدا چون صبر نمودند بر طاعت و از معصيت و بر مصائب و ناملايمات وارده از قوم بر ايشان و لما بكسر لام و تخفيف نيز قرائت شده است و معلوم است كه چنين اشخاصيكه خداوند ايشانرا براى ارشاد خلق اختيار ميفرمايد داراى نظر صائب و فكر ثاقب ميباشند و از آيات الهى يقين بذات و كمال نامتناهى او پيدا ميكنند و قمى ره نقل فرموده كه خدا ميدانست ايشان صبر بر مصائب وارده بر خودشان مينمايند پس قرار دادشان امامان و خداوند حكم ميفرمايد بين مؤمن و كافر و ائمه و خلق ستمكار در روز قيامت در آنچه اختلاف داشتند با يكديگر در امر دين و جدا ميكند حق را از باطل و هر كس را بپاداش خود از خوب و بد ميرساند.

وَ لَنُذِيقَنَّهُم‌ مِن‌َ العَذاب‌ِ الأَدني‌ دُون‌َ العَذاب‌ِ الأَكبَرِ لَعَلَّهُم‌ يَرجِعُون‌َ «21»

و ‌هر‌ آينه‌ مي‌چشانيم‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ‌از‌ عذاب‌ پست‌تري‌ ‌غير‌ ‌از‌ عذاب‌ بزرگتر ‌باشد‌ ‌که‌ ‌آنها‌ برگردند.

وَ لَنُذِيقَنَّهُم‌ مِن‌َ العَذاب‌ِ الأَدني‌ عذاب‌هاي‌ دنيوي‌ ‌است‌ و ‌آن‌ مصائبي‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌در‌ دنيا ‌به‌ انسان‌ مي‌رسد ‌در‌ اثر معاصي‌ و كفر و شرك‌ ‌که‌ مي‌فرمايد: وَ ما أَصابَكُم‌ مِن‌ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَت‌ أَيدِيكُم‌ وَ يَعفُوا عَن‌ كَثِيرٍ (شوري‌ آيه 30) و گفتيم‌ آثار معاصي‌ و كفر و شرك‌ ‌در‌ دنيا

جلد 14 - صفحه 463

بسيار ‌است‌ تقريبا بالغ‌ ‌بر‌ ده‌ اثر ‌است‌: ضعف‌ ايمان‌، سياهي‌ قلب‌، قساوت‌ قلب‌، تسلط شيطان‌ و هواي‌ نفس‌، ‌بعد‌ ‌از‌ رحمت‌، سلب‌ نعم‌، نزول‌ بلاء، كوتاهي‌ عمر، نيامدن‌ باران‌، قحطي‌، گراني‌، تسلط ظالم‌، فقر و اضطراب‌ و ‌در‌ ‌هم‌ خوردن‌ امور و ضيق‌ معيشت‌ و ‌غير‌ اين‌ها.

دُون‌َ العَذاب‌ِ الأَكبَرِ ‌که‌ عذاب‌ ‌آن‌ عالم‌ ‌باشد‌ ‌از‌ حين‌ موت‌، سختي‌ جان‌ دادن‌، عذاب‌ قبر، فشار قبر، عذاب‌ عالم‌ برزخ‌ ‌تا‌ قيامت‌ ‌در‌ صحراي‌ محشر زمين‌ مثل‌ كوره حدادي‌ خورشيد يك‌ ني‌ بالاي‌ سر، صورت‌ سياه‌ ‌به‌ صورت‌ حيوانات‌، نامه‌ ‌به‌ دست‌ چپ‌، آتش‌ دور ‌آنها‌ ‌را‌ حلقه‌ زده‌، غل‌ ‌به‌ گردن‌، ‌به‌ زنجير هفتاد زراع‌ بستن‌ ‌تا‌ حكم‌ شود ‌به‌ جهنم‌ و عذاب‌هاي‌ گوناگون‌ ‌آن‌، و حشر ‌با‌ شياطين‌ و خلود ‌در‌ عذاب‌.

لَعَلَّهُم‌ يَرجِعُون‌َ گفتيم‌ لعل‌ ‌از‌ خداوند ‌به‌ معني‌ ترديد نيست‌ چون‌ ‌او‌ مي‌داند ‌که‌ رجوع‌ مي‌كنند ‌ يا ‌ نمي‌كنند بلكه‌ ‌به‌ معني‌ بايد ‌يعني‌ ‌پس‌ ‌از‌ ابتلاء ‌به‌ ‌اينکه‌ مصائب‌ و بليات‌ دنيوي‌ بايد متنبه‌ شوند و ‌از‌ شرك‌ و كفر و معاصي‌ و عناد و عصبيت‌ و كبر و نخوت‌ و هواهاي‌ نفساني‌ و تقليد آباء و متابعت‌ ديگران‌ ‌که‌ مي‌گويند: «خواهي‌ نشوي‌ رسوا همرنگ‌ جماعت‌ شو» دست‌ بردارند و توبه‌ كنند و رو ‌به‌ ‌خدا‌ آورند و اطاعت‌ و امتثال‌ فرامين‌ ‌او‌ ‌را‌ بكنند و ‌به‌ ‌خود‌ بيايند لكن‌ هيهات‌ هيهات‌ ‌هر‌ چه‌ بيشتر گرفتار شوند ‌در‌ معصيت‌ و نافرماني‌ و بي‌ حيائي‌ و بي‌ عفتي‌ بيشتر فرو مي‌روند چنان‌ چه‌ مشاهده‌ مي‌شود فَذَرهُم‌ يَخُوضُوا وَ يَلعَبُوا حَتّي‌ يُلاقُوا يَومَهُم‌ُ الَّذِي‌ يُوعَدُون‌َ (زخرف‌ آيه 83‌-‌ معارج‌ آيه 42).

]

(آیه 21)- مجازاتهای تربیتی: به دنبال بحثی که پیرامون گنهکاران و مجازات دردناک آنها در آیات قبل گذشت، در اینجا به یکی از الطاف خفیّ الهی در مورد آنان که همان مجازاتهای خفیف دنیوی و بیدار کننده است اشاره می‌کند، تا معلوم شود خدا هرگز نمی‌خواهد بنده‌ای گرفتار عذاب جاویدان شود، به همین دلیل از تمام وسائل بیدار کننده برای نجات آنها استفاده می‌کند.

می‌فرماید: «به آنان از عذاب نزدیک (عذاب این دنیا) پیش از عذاب بزرگ (آخرت) می‌چشانیم، شاید باز گردند» (وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).

مسلما «عذاب ادنی» معنی گسترده‌ای دارد که احتمالاتی را در بر می‌گیرد.

از جمله این که منظور مصائب و درد و رنجهاست.

ج3، ص580

یا قحطی و خشکسالی شدید هفت ساله‌ای که مشرکان در مکّه به آن گرفتار شدند، تا آنجا که مجبور گشتند از لاشه مردارها تغذیه کنند! یا ضربه شدیدی است که بر پیکر آنها در جنگ «بدر» وارد شد.

و اما «عذاب اکبر» به معنی عذاب روز قیامت است که از هر مجازاتی بزرگتر و دردناکتر است.